voor meer: www.tiemens.info
DE BUNKER DIOGENES
Dit artikel, dat uit enkele afleveringen zal bestaan, handelt over de grote bunker aan de Koningsweg (naast de ingang van 'De Hoge Veluwe') in Schaarsbergen. Thans is het kolossale gebouw als hulpdepot in gebruik bij de Rijksarchiefdienst. Maar in de Tweede Wereldoorlog bood het onderdak aan de staf van de Derde Jachtdivisie (3. Jagddivision) van de Luftwaffe. In die tijd droeg het de codenaam Diogenes. In deze bijdrage besteed ik aandacht aan het gebouw, de organisatie die er gebruik van maakte en hoe het er tijdens een luchtalarm aan toe ging. Ook komt de beslissende invloed naar voren, die 3. Jagddivision vooral in de beginfase van de Slag om Arnhem op het verdere verloop van de strijd heeft gehad.
De voormalige bunker Diogenes (achtergrond) met het aangebouwde administratiegebouw, Schaarsbergen
Diogenes
Aan de Koningsweg in Schaarsbergen ligt, grotendeels aan het oog onttrokken door bomen en struikgewas, een kolossale bunker. Het gebouw is in gebruik bij het Nationaal Archief als hulpdepot en grotendeels niet toegankelijk voor publiek. De grond, waarop vanaf augustus 1942 met de bouw van de bunker werd begonnen, behoorde toe aan de Stichting Het Nationale Park 'De Hoge Veluwe' maar werd door de Duitsers gevorderd ten behoeve van de bouw van het vliegveld Deelen. Omstreeks juli 1943 was de nieuwbouw gereed en een maand of twee later was ook de inrichting van de bunker klaar.
De zuid-west hoek van Diogenes. Aan de uit de dakrand stekende ijzeren staven werden naderhand camouflagenetten gespannen, die de strakke rechthoekige vorm van het gebouw van bovenaf gezien een wat 'rafelig' aanzien moesten geven
Toen stond er aan de Koningsweg een gebouw met de volgende afmetingen: lengte 60 m, breedte 40 m, hoogte 16 m. Bovendien was aan de lange oostzijde nog een bijgebouw met zware betonmuren opgetrokken. Het bevatte kantoorruimten. De buitenmuren van het eigenlijke bunkergebouw waren gemiddeld 3(!) m dik, het dak had eenzelfde dikte. Aan de binnenzijde van de buitenmuren liepen gangen, waaraan kamers, toiletten en diverse dienstruimten lagen. Behalve op de begane grond, bevonden deze gangen en andere ruimten zich op nog twee verdiepingen. Echter, in het centrum van de bunker lag, ingesloten dus door de zojuist genoemde gangen en ruimten, de zogenaamde grote zaal. En die reikte van de begane grondvloer tot het dak. Hij vormde het hart en zenuwcentrum tegelijk. Gebruikelijk werd de bunker via een toegang in het bijgebouw betreden, hoewel er ook aan de voor- en achterzijde toegangen waren. Alle toegangen konden met zware stalen deuren worden afgesloten. De bunker bezat voorzieningen om lucht, die van buiten werd aangezogen te filteren, te verwarmen en op een aangename vochtigheidsgraad te brengen (klimaatregeling). Een enorm dieselaggregaat kon de stroomvoorziening veilig stellen. Zelfs schijnt er een installatie aanwezig te zijn geweest om water op te pompen. De enorme hoeveelheden materialen werden tijdens de bouw aangevoerd via het spoorlijntje, dat de Duitsers tussen Wolfheze en vliegveld Deelen hadden aangelegd. Ter hoogte van de bouwplaats was een aftakking van dat lijntje gemaakt, waardoor het materiaal per spoor 'thuis' afgeleverd kon worden.
Maar nu even terug naar het hart van Diogenes, de grote zaal. Deze zaal werd gedomineerd door een grote matglazen kaart (9 m hoog, 12 m breed), die verticaal was opgesteld en de ruimte in tweeën deelde. Op de kaart was het operatiegebied van de divisie aangegeven met daarin de plaats van de vliegvelden, radarstations, radiopeilstations e.d. Het operatiegebied bestond globaal uit ons land, de noordelijke helft van België, het Ruhrgebied en een strook Duitsland langs onze oostgrens. Het was de 'drukste' sector van de Duitse luchtverdediging. Aan weerszijden van de kaart waren panelen opgesteld, waarop allerhande aanvullende informatie was vermeld. Achter de kaart waren amfitheatersgewijs zitplaatsen voor ca. 40 zogenoemde Luftnachrichtenhelferinnen (vrouwelijk personeel van de verbindingsdienst van de Luftwaffe; in de volksmond 'grijze muizen', maar door de Duitsers als Blitzmädel aangeduid) gebouwd. Aan de voorzijde van de kaart zaten de divisiecommandant en zijn uitgebreide staf, verdeeld over enkele balkons. Wat er gebeurde en hoe dat gebeurde, daarover later meer.
Links het zogenoemde pensionaat Sacré Coeur aan de Velperweg in Arnhem, een van de locaties waar de Helferinnen van Diogenes waren ondergebracht. Rechts: een Ablösung (tegenwoordig zouden we zeggen shift) Luftnachrichtenhelferinnen staat aangetreden bij Sacré Coeur om met bussen naar hun werk in het commandocentrum te worden gebracht
Ontwikkelingen die leidden tot de bouw van Diogenes
Wolfgang Falck was de eerste commandant van het vliegveld Deelen. Toen de Koninklijke Luchtmacht op 1.12.1995 met een korte plechtigheid afscheid nam van het vliegveld als thuisbasis van een vliegende eenheid, behoorde Falck tot de speciale genodigden
Vlnr. Generalmajor Josef Kammhuber, Oberfeldwebel Beyer en Major Wolfgang Falck. De foto werd gemaakt ter gelegenheid van de verlening van het Ritterkreuz aan Beyer (oktober 1941)
In het gebied ten noorden van de Koningsweg in Schaarsbergen, waar voor de oorlog de schietbanen lagen, werd direct na de capitulatie begonnen met grondwerk en bouwactiviteiten. Met man en macht werd er gewerkt aan de infrastructuur van een gigantisch vliegveld, waarschijnlijk ook bedoeld voor het stationeren van bommenwerpers. Maar het was het eerste Nachtjagdgeschwader (NJG 1) dat in augustus 1940 het nog in aanbouw zijnde vliegveld Deelen in gebruik naam. Bommenwerpers zouden zich er maar zeer zelden laten zien. Op verschillende plaatsen verrezen kampementen voor de huisvesting van de Duitse militairen ('Kop van Deelen', 'Klein Heidekamp' en 'Groot Heidekamp').
Relatief laat, maar daartoe gedwongen door de gebeurtenissen, begonnen de Duitsers de noodzaak van het gebruik van nachtjagers in te zien. Tot het begin van de oorlog dacht men - in beide kampen overigens - dat de strijd in de lucht alleen overdag zou worden gevoerd. De Duitse en Britse bommenwerpers waren niet uitgerust voor het uitvoeren van nachtelijke bombardementen en ook de jachtvliegtuigen bleven ’s nachts aan de grond. Maar de eerste confrontaties in daglicht tussen bommenwerpers van de Royal Air Force (R.A.F.) en de Duitse dagjagers verliepen zó desastreus voor de Britten, dat de noodzaak gebruik te maken van de dekking van de duisternis zich als onontkoombaar aandiende. Voor de Duitsers betekende dit, dat zij hun nachtelijke luchtafweer, gevormd door luchtafweergeschut dat werd ondersteund door zoeklichten, met nachtjagers moesten versterken. Posities van luchtafweergeschut konden immer gemakkelijk omvlogen worden. Zo werd op 26 juni 1940 Hauptmann Wolfgang Falck, die in Noorwegen enige experimenten met jachtvluchten in de schemering had uitgevoerd, benoemd tot commandant van het op te richten 1. Nachtjagdgeschwader. Enkele weken later, op 17 juli 1940, volgde de benoeming van Oberst Josef Kammhuber tot Kommandeur der Nachtjagddivision. Deze nachtjachtdivisie ging onder Luftflottenkommando 2 ressorteren, dat zijn hoofdkwartier in Brussel had. Dit was het organisatorisch kader waarbinnen de ontwikkeling van het nachtjachtwapen in gang werd gezet. Falck kreeg tweemotorige jachtkruisers, zogeheten Zerstörer - van het type Bf 110 - toegewezen. Dagjagers, waarmee hij de eerste Gruppe van zijn eerste Nachtjagdgeschwader (I./NJG 1) op het volop in aanleg zijnde vliegveld Deelen formeerde. Daar kreeg Falck ook zijn commandopost (Gefechtsstand).
Van meet af aan stond vast, dat indien de Luftwaffe 's nachts met jagers wilde gaan vliegen, zulks alleen mogelijk zou zijn met de inzet van een enorme verbindingsdienst. En inderdaad is de verbindingsdienst van de Luftwaffe de ruggengraat van de nachtjacht gaan vormen. In september 1940 werd uit manschappen uit tal van eenheden in Deelen een peloton samengesteld, dat de kern vormde van een nieuwe eenheid van de verbindingsdienst, die de aanduiding Ln. Zug II./NJG 1 kreeg. Deze Zug kreeg tot taak om samen te werken met de tweede Gruppe van Nachtjagdgeschwader 1 (afgekort II./NJG 1). Een grote houten villa op een deel van het uitgestrekte terrein van Het Nationale Park 'De Hoge Veluwe' dat bij het vliegveld Deelen (in aanleg) werd getrokken, werd in september 1940 de zetel van Ln. Zug II./NJG 1.
Het Noorse huis in het Nationale Park 'De Hoge Veluwe'
De Duitsers noemden het als het Noorse huis bekendstaande gebouw Jagdschloß auf dem Kemperberg. De operationele gereedstelling van de nieuwe Nachtjagdgruppe II werd gemarkeerd door een groepsappel op een rolbaan van vliegveld Deelen, afgenomen door Oberst Kammhuber. De Gruppe, die uit Ingolstadt naar Deelen kwam, legde beslag op Noorse huis. Het Luftnachrichten peloton verhuisde dientengevolge op 9 oktober 1940 van het door muizen geterroriseerde houten huis naar een veel comfortabeler (centrale verwarming, gas, badkamer) dubbel woonhuis aan de Apeldoornsestraat in Arnhem. Dict bij het uitgaanscentrum van de stad. Op 9 januari 1941 nam de II. Gruppe haar intrek in het paviljoen van Sanatorium Koningsheide, dat er tot voor kort gevestigd was. Ook de commandant van Ln. Zug II./NJG 1, Oberleutnant Stegeman, ging er kantoor houden. Het Sanatorium Koningsheide was een betrekkelijk nieuw en modern gebouwencomplex, dat op een ruim terrein in Schaarsbergen aan de Koningsweg lag, ongeveer een kilometer ten zuiden van het 'muizenkasteel'. Het sanatorium, op 24 oktober 1936 officieel geopend, kwam tot stand onder de bezielende leiding van de jonge Arnhemse zenuwarts Dr. L.F.C van Erp Taalman Kip (1897-1970), die daartoe in de gelegenheid werd gesteld door de financiële steun van de ouders van een van zijn patiënten. Het verschafte geld werd ondergebracht in een Stichting, die formeel het terrein aankocht en opdracht gaf tot de bouw van het sanatorium. Aan de behandeling in het sanatorium lagen de modernste inzichten uit die tijd ten grondslag over hoe lijders aan psychosen en neurosen geholpen konden worden. "Het sanatorium Koningsheide is een 'klasse-inrichting', bestemd voor 'lijders aan psychosen en neurosen die zelf in hun verpleegkosten voorzien en die er prijs op stellen, dat de inrichting waar zij verpleegd worden zoveel mogelijk hun eigen milieu benadert." Dat dit milieu als 'het betere' aan te merken was, moge duidelijk zijn. Volgens de kroniek van het sanatorium ontving Dr. Taalman Kip op 11 juli 1940 bericht, dat het paviljoen moest worden ontruimd ten behoeve van de Luftwaffe.
Hoofdgebouw en bijgebouwen van de psychiatrische inrichting 'Konings Heide', ruim een half jaar na de officiële opening (datum foto: 28.05.1937)
Een maand later vond die ontruiming in grote haast plaats, de patiënten werden ondergebracht in een dienstwoning elders op het terrein. Maar toen die op 25 oktober 1940 ook door de Duitsers werd gevorderd, restte de geneesheer-directeur niets anders dan met staf en patiënten zijn inrichting te verlaten. Eind maart 1941 verhuisde Ln. Zug II./NJG 1 naar het sanatorium en bleef daar totdat de eenheid op 1 mei van dat jaar ons land de rug toekeerde. Zij stelde haar onderkomen, netjes opgeruimd, weer ter beschikking van Unterkunftverwaltung Deelen. Intussen was de Nachtjagddivision van Kammhuber al een heel eind op streek met de concretisering van haar ideeën over de inrichting van een centraal geleide nachtjagerorganisatie. Het ging daarbij om een geheel nieuwe wijze van oorlogvoeren, waarmee dus nog geen enkele ervaring was opgedaan, waarin geheel nieuwe hulpmiddelen (radar!) toegepast zouden worden en waarvoor de tactieken en procedures nog uitgewerkt moesten worden, terwijl de organisatie 'op de grond' daar geheel op toegesneden diende te worden. Om zo snel mogelijk inzicht te verwerven in de manier waarop al deze variabelen het beste tot één werkzaam geheel gesmeed konden worden, nam Kammhuber het besluit een commandocentrum in te richten als proeftuin voor de centraal geleide luchtverdedigingsorganisatie. De keuze viel op het sanatorium aan de Koningsweg in Schaarsbergen als vestigingslocatie. Het terrein veranderde weldra in een grote bouwplaats. Er verrees een flink aantal gebouwen met dikke, scherfwerende, bakstenen muren, die dienden als onderkomen van het personeel van de Nachtjagddivision, dat de commandocentrale ging runnen. Aan de rand van het gemeentebos verrees het gebouw voor het proefcommandocentrum. Over het paviljoen, waarin kantoren werden ondergebracht, werd een enorm net van camouflagegaas gespannen.
Een sterke uitvergroting van een uitsnede uit een luchtfoto van vliegveld Deelen, die een Brits verkenningsvliegtuig op 2.07.1942 maakte. Het hoofdgebouw van de psychiatrische inrichting is grotendeels aan het oog onttrokken door camouflagegaas dat er overheen is gespannen. Aan de benedenrand van de foto, in de bosrand gelegen, is het proefcommandocentrum reeds te zien
Op 16 januari 1942 nam de staf van de Eerste Nachtjachtdivisie (I. Nachtjagddivision) onder bevel van Generalmajor Kurt-Bertram von Döring (18.02.1889) zijn intrek in Divisionsdorf, zoals de bezetter het voormalige sanatoriumcomplex omdoopte. De staf van Kammhuber, tot dat ogenblik staf van de nachtjachtdivisie, werd verheven tot staf van het XIIe Vliegerkorps (XII.Fliegerkorps). Von Döring, veteraan jachtvlieger uit de Eerste Wereldoorlog met 11 overwinningen op zijn naam, bleef tot 9 november 1943 de scepter zwaaien in Schaarsbergen.
Generalmajor Kurt-Bertram von Döring in Schaarsbergen 
Met grote voortvarendheid werd er intussen gewerkt aan het inrichten van radarposten langs de kust t.b.v. een vroegtijdige alarmering. Voorts werd een keten van radarstations als een ware drempel voor de gehele westgrens van Duitsland opgebouwd, waarna verdere uitbouw van die keten in de diepte volgde. Bovendien werd een netwerk van radiopeilstations over het divisiegebied gelegd. Dat moest zorgen voor het vaststellen van de positie van de eigen nachtjagers. Het proefcommandocentrum van de nachtjachtdivisie kreeg telefoon-, telex- en radioverbindingen met al deze stations, met de vliegvelden, met centrales van de luchtwachtdienst en met de eenheden luchtdoelartillerie. Aldus ontstond er een organisatie en infrastructuur die de leiding van de nachtjachtdivisie in staat stelde de gebeurtenissen in het divisiegebied op de voet te volgen en die te beïnvloeden. In de loop van 1942 hadden de Duitsers zoveel ervaring opgedaan, dat de eisen geformuleerd konden worden waaraan een definitief onderkomen voor een divisiecommandopost moest voldoen.
Helferinnen werken in de Aufnahme van de oude Gefechtsstand, het 'proef'-commandocentrum, van de nachtjachtdivisie. Zij noteerden de meldingen die van de Flugmeldedienst binnenkwamen op papiertjes en gaven die door. Later werd er een transportbandje voor de werktafels aangelegd, waarop zij de bonnetjes konden leggen. Om veiligheidsredenen zijn later de vensters dichtgemetseld
Zo ontstond het ontwerp van Diogenes. Ondertussen begon de organisatie in de proefcommandopost van de nachtjachtdivisie zó goed te voldoen, dat de leiding van de Luftwaffe besloot om de dagjagers ook onder bevel ervan te plaatsen. Vanaf dat moment heette de divisie Eerste Jachtdivisie (I. Jagddivision). Op 1 augustus 1942 arriveerde Oberst Walter Grabmann (20.09.1905) in Schaarsbergen als Jagdfliegerführer Holland/Ruhrgebiet, de verantwoordelijke man voor de inzet van de dagjagers. Grabmann behoorde tot de nieuwe generatie jachtvliegers. Hij had 12 overwinningen op zijn naam staan, 6 behaald in Spanje en 6 in de Battle of Britain.
Oberst Walter Grabmann, Jafü Holland/Ruhrgebiet in Schaarsbergen (1943) 
Een sterk uitvergroot detail uit een Britse luchtverkenningsfoto van 17.04.1943 toont Diogenes in aanbouw (linkerbovenhoek)
Tijdens de bouw van de Diogenes bleef de organisatie van de nachtjacht onstuimig groeien. Toen Diogenes omstreeks oktober 1943 in gebruik werd genomen, was de Eerste Jachtdivisie, voor wat betreft de organisatie op de grond zowel als die van de vliegende eenheden, tot volledige ontplooiing gekomen. Maar ook de geallieerde luchtmachten hadden niet stil gezeten. Met als gevolg dat de aanvankelijke successen van de Jagddivision (waarvan het aantal zou uitgroeien tot zeven) zienderogen afnamen. Von Döring moest het veld ruimen. Hij werd als divisiecommandant opgevolgd door Oberst Walter Grabmann, die per 1 augustis 1944 werd bevorderd tot Generalmajor. Tien dagen nadat Von Döring van zijn functie werd ontheven, werd Kammhuber, die het bleef zoeken in 'meer van hetzelfde', 'weggepromoveerd'. Zijn XII. Fliegerkorps werd opgedeeld in twee Jagdkorpse, te weten I. Jagdkorps en II. Jagdkorps. Generalmajor Beppo Schmidt (Generalleutnant per 1.7.1944), een vertrouweling van Göring, kreeg het bevel over I. Jagdkorps, dat het grootste deel van het oude XII. Fliegerkorps omvatte.
Tijdens een luchtalarm
Wie tijdens een luchtalarm (Fliegeralarm) de grote zaal van Diogenes zou hebben betreden, zou ongewild onder de indruk geraakt zijn van de rumoerige bedrijvigheid en de opgewonden, soms bevelende stemmen die hem vanuit de in het schemerdonker gehulde ruimte tegemoet kwamen. Zijn aandacht zou worden getrokken door de sterk oplichtende lijnen op de matglazen kaart die door ultra-violet licht werd beschenen. Geboeid zou hij kijken naar de groep rode lichtvlekjes die op de kaart, als door een magische hand gestuurd, langzaam over de Noordzee de Nederlandse kust naderden. De luchtaanval die zich voor hun ogen aftekende had Grabmann en zijn mannen (en vrouwen!) niet verrast. 's Middags had de radio-uitluisterdienst (Horchdienst) al melding gemaakt van druk radioafstemverkeer. Het duidde erop dat de technici in Engeland bezig waren de zenders van de bommenwerpers in te regelen. Een voorbode van een nachtaanval. Grabmann had vervolgens zijn meteo-officieren geraadpleegd. Zij hadden de weergegevens van de Britse vliegvelden in kaart gebracht en konden zo ongeveer aangeven welke vliegvelden, wat de weersituatie betreft, in de te verwachten actie betrokken konden worden. Hieruit kon Grabmann, die wist welke eenheden op welke vliegvelden lagen, zich al wel een beeld vormen van wat hij verwachten kon. De Duitsers in Diogenes wachtten af.
Deze foto geeft een goed overzicht van de opstelling van de centrale kaart en die van de divisiecommandant met zijn staf. Deze foto is na de oorlog gemaakt in de tweelingbunker van Diogenes die in gebruik was voor de sector (Abschnitt) Denemarken van 2. Jagddivision en die stond bij Grove. Deze bunker droeg de codenaam Gyges. De lay-out van beide bunkers was dezelfde
Toen in de loop van de avond radiosignalen opgevangen werden welke erop wezen, dat de bommenwerpers zich boven Engeland tot aan aanvalsformatie aaneen sloten, steeg de spanning snel. De nachtjagers werden in staat van paraatheid gebracht, de vliegers namen plaats in hun toestellen; Sitzbereitschaft. Spoedig verschenen de eerste rode lichtjes links op de glazen kaart, gadegeslagen door Grabmann en zijn staf. De langeafstand radarapparaten aan de kust signaleerden de eerste bommenwerpers, terwijl die nog zo'n 200 km (bijna 3 kwartier vliegen!) verwijderd waren. De radarstations gaven hun waarnemingen rechtstreeks door aan de 'Blitzmädel' die in de bunker aan de andere kant van de glazen kaart zaten. Zij projecteerden met een schijnwerpertje de opgegeven positie van het doel op de matglazen kaart. Langzaam maar zeker tekende de in aantocht zijnde formatie bommenwerpers zich op de kaart af. Zodra de bommenwerpers binnen het bereik van de middellangeafstand radars kwamen, verschenen ook hun waarnemingen op de kaart. Daarnaast leverde ook de Flugmeldedienst informatie over de bommenwerperstroom. Deze dienst werkte vooral met Auge und Ohre Meldungen, aangeleverd door speciaal ingerichte waarnemingsposten door het gehele gebied van de divisie. De route die de bommenwerpers volgden kon nu vrij nauwkeurig worden vastgesteld. Ook de hoogte waarop ze vlogen kon nu worden bepaald. Het moment was aangebroken om de nachtjagers op de vliegvelden die het eerst voor actie in aanmerking kwamen, startbevel te geven. Het was zaak de jagers op tijd te laten starten. Zouden ze te vroeg starten, dan zouden ze onnodig brandstof verbruiken, waardoor de tijd die beschikbaar was voor het uitvoeren van een onderschepping, beknot werd. Zouden ze te laat starten, dan zouden ze extra brandstof verspillen door het najagen van de bommenwerpers. De juist gestarte nachtjagers werden door de gevechtsleidingsofficieren (Jägerleitoffiziere), die aan de voorzijde voor de glazen kaart zaten, naar radiobakens gedirigeerd. Ze moesten die, wachtend op nadere instructies, op een opgegeven hoogte blijven omcirkelen. De radarstations 'plukten' successievelijk de jagers weg bij de bakens en geleidden ze naar het doel totdat de nachtjagerpiloten en hun boordradaroperateur dat zelf in het oog kregen en op eigen waarneming hun actie tot een einde konden brengen. Intussen zorgden de radiopeilstations er voor, dat men in Diogenes precies op de hoogte bleef van de positie van de nachtjagers in het luchtruim van de divisie. De peilresultaten van de radiopeilstations werden met wit licht op de kaart geprojecteerd. Mocht daartoe aanleiding bestaan, dan kon Grabmann zich rechtstreeks vanuit Diogenes tot zijn nachtjagers wenden om ze instructies te geven. Maar niet alleen de nachtjagers werden vanuit Diogenes gealarmeerd. Ook het luchtdoelgeschut en de luchtbeschermingsdienst werden van daaruit doorlopend op de hoogte gehouden van de route die de bommenwerpers volgden. Bovendien beschikte Diogenes over de mogelijkheid om 'in te breken' in aan de gang zijnde uitzendingen van de radio-omroep. De omroepsters van de divisie presenteerden zich daarbij als 'Radio Prima Donna'.
De omroepsters van Radio Prima Donna in actie in Diogenes 
De huidige manier van waarschuwen voor spookrijders komt hier sterk mee overeen. Zo functioneerde Diogenes 24 uur per dag, als dat nodig was. Zo functioneerde Diogenes ook nog in september 1944. Er was tot dan nooit één bom in de buurt van dit belangwekkend hoofdkwartier terecht gekomen. Ondanks het feit, dat de Nederlandse Ondergrondse toch enkele malen op ondubbelzinnige wijze over Diogenes gerapporteerd had! Bij de voorbereiding en uitwerking van de operatie Market Garden zagen de geallieerden Diogenes volledig over het hoofd. Het zou vooral de Britten bij Arnhem duur komen te staan.
Deze waarschuwing kwam op veel plaatsen in Diogenes op de wanden voor. Helaas zijn dergelijke opschriften bij de grote opknapbeurt van Diogenes alle verdwenen. Let op de zwarte aanslag op de wit geweest zijnde muur; die is ontstaan door de brand die heeft gewoed in het inwendige van Diogenes na de ontploffing in de vooravond van 17 september 1944
September 1944
De snelle geallieerde opmars in de richting van ons land was voor Grabmann aanleiding om voorbereidingsmaatregelen te treffen zijn hoofdkwartier te verplaatsen, zo dat noodzakelijk mocht zijn. In Duisburg werd een reserve-onderkomen in gereedheid gebracht. Al het materiaal dat in Schaarsbergen overtollig was, werd daar alvast naartoe gebracht. Daarna was het afwachten. Ook in de eerste dagen van september 1944 was een oude bekende van Grabmann in Oosterbeek gearriveerd. Het was SS-majoor 'Sepp' Krafft, die er met een gedeelte van een SS-opleidingsbataljon was neergestreken. De mannen kenden elkaar uit de tijd, dat ze beiden bij de Beierse politie hadden gediend. Hoe het contact tussen beiden tot stand is gekomen zegt het verhaal niet, maar feit is, dat Grabmann Krafft uitnodigde om op zaterdag 16 september zijn imposante werkruimte eens te komen bekijken. Aldus gebeurde. Krafft trof het, want er was nogal wat activiteit van geallieerde jachtbommenwerpers in het divisieluchtruim. Aan het einde van de middag zetten de beide mannen zich aan tafel om onder het genot van een zonder twijfel aangenaam hapje en voortreffelijk slokje oude herinneringen op te halen en oorlogservaringen uit te wisselen.
Links Diogenes omstreeks 1955, rechts de tweelingbunker Gyges bij Grove in Denemarken direct na de oorlog. Goed te zien is, hoe de Duitsers met camouflagenetten poogden de contouren van het enorme gebouw nog enigszins te verhullen
Onder het diner werd Grabmann gestoord door een telefoontje uit Diogenes. Zijn Chef Operaties (la) uit zijn staf meldde hem, dat vanuit het zuiden een viermotorig vliegtuig, een Vliegend Fort, het sectorgebied was binnengevlogen. Het toestel volgde de lijn Eindhoven – Nijmegen - Arnhem en cirkelde van tijd tot tijd ook boven dat gebied. Met name was vastgesteld, dat het vliegtuig, dat op middelgrote hoogte vloog, ook boven het heidegebied ten westen van Arnhem cirkelde. Daarbij kwam, dat zich al enige tijd ook een zeer sterke geallieerde jagerstrijdmacht ophield in het luchtruim van de divisie. Kortom, er deed zich een zeer bijzondere situatie voor, die zaterdagmiddag. Een situatie die zo merkwaardig was, dat er voldoende aanleiding bestond om de generaal tijdens het diner met zijn gast te storen. Nu was het zo, dat de Duitsers al enige tijd rekening hielden met geallieerde luchtlandingen achter het front. Zo wisten ze, dat er een geallieerd luchtlandingsleger gereed stond om te worden ingezet. Wellicht was daardoor Grabmanns reactie op hetgeen zijn Chef Operaties hem vertelde, zo kernachtig: "lch fress einen Besen, wenn wir nicht morgen die Luftlandung erleben". Terug aan tafel vertelde hij Krafft over het Vliegend Fort en de enorme hoeveelheid jagers. Onder de gegeven omstandigheden kon het vrijwel niet anders of de B-17 voerde een verkenningsvlucht uit. Bevond er zich een bevelhebber aan boord, die persoonlijk een laatste inspectie van het toekomstige slagveld kwam uitvoeren? Grabmann liet zich in deze zin uit tegenover Krafft en waarschuwde hem voor luchtlandingen de komende dag. Voor Krafft waren de mededelingen van Grabmann aanleiding enkele voorzorgsmaatregelen te treffen en zijn eenheid al in staat van alarm te brengen voordat de luchtlandingen bij Wolfheze de volgende dag werkelijk begonnen. Het was de relatief kleine eenheid van Krafft, die op 17 september 1944 de opmars van de Britten langs twee van de drie routes naar Arnhem wist te ontregelen. In het gevechtsrapport, dat hij na de Slag opstelde, repte Krafft niet over zijn bezoek aan Grabmann. Hem zou ook niet bepaald in dank zijn afgenomen, dat hij Grabmanns waarschuwing niet doorgegeven had. Tegenover de befaamde militaire historicus Th.A. Boeree deed Krafft het na de oorlog voorkomen of General Von Tettau, onder wiens bevel hij was gesteld, hem tijdens een diner voor op handen zijnde luchtlandingen had gewaarschuwd. Maar we weten nu, dat het diner en die waarschuwing betrekking hadden op de gebeurtenissen van zaterdagmiddag 16 september 1944.
Had Grabmann gelijk, toe hij de veronderstelling uitsprak (want meer kon het niet zijn), dat de B-17 een verkenningsvlucht uitvoerde in het kader van een te verwachten luchtlandingsactie? Misschien wel, misschien ook niet. Welk toestel indertijd door de Duitsers is gesignaleerd, heb ik met veel moeite kunnen achterhalen. Het was een B-17 van de Royal Air Force, een Brits toestel dus. Echter is het mij tot op heden niet gelukt vast te stellen wat het werkelijke doel van de opvallende unieke missie was. Wel maakt een Amerikaans rapport melding van een radio-relay missie van een B-17 op zaterdagmiddag 16 september 1944.
Wanneer deze melding betrekking heeft op deze vlucht, dan zou dat kunnen betekenen, dat de B-17, die tot de befaamde 100-Group behoorde, een eenheid die zich bezig hield met elektronische oorlogvoering (zoals het storen van Duitse radioverbindingen en radarapparatuur), berichten van radioapparatuur met een gering bereik heeft opgepikt en doorgezonden naar Engeland. Berichten van de zogenoemde Jedburgh teams bijvoorbeeld, kleine commando-eenheden, die enkele dagen voor de luchtlandingen actief waren in het gebied en die waren uitgerust met walkie-talkies. Dit zou tevens een goede verklaring zijn voor het van tijd tot tijd cirkelen van de B-17; dat zou immers nodig zijn geweest om binnen het bereik van de zwakke zenders te blijven. Hoewel de namen van alle bemanningsleden van de B-17 bekend zijn, is het mij ook niet gelukt met één van hen in contact te komen. Het heeft er de schijn van, dat de Britten zich lelijk door de vakman Grabmann in de kaart hadden laten kijken. Zij moeten zich dat pijnlijk hebben gerealiseed, toen Grabmann hun verhaal tijdens een van de vele verhoren die hij in zijn bijna driejarige krijgsgevangenschap vertelde.
Zondag 17 september 1944
Al vroeg werd Grabmann naar de bunker geroepen. Veel jachtbommenwerpers voerden aanvallen uit in het divisiegebied. Van tijd tot tijd dekking zoekend voor jachtbommenwerpers, legde hij het laatste deel van zijn tocht naar Diogenes te voet af. Divisionsdorf werd twee maal gebombardeerd en de jachtbommenwerpers voerden meerdere beschietingen op de omgeving uit. Het gevolg was, dat een groot aantal lijnverbindingen (telex, telefoon) van het hoofdkwartier uitvielen. Een centraal geleide jagerinzet was op dat moment vanuit Diogenes niet meer mogelijk. Maar voor het overige functioneerde het hoofdkwartier nog. Omstreeks 13.30 uur kwamen de eerste berichten binnen over de luchtlanding bij Wolfheze binnen. Vanaf de Galgenberg bij Terlet had de bezetting van het radiopeilstation Teerose I op deze zonovergoten zondagmiddag een uitstekend zicht op wat zich bij Wolfheze afspeelde. In een doorlopende rapportage konden de mannen van Oberleutnant Wilhelm God, die zelf in Diogenes had gewerkt voordat hij naar Terlet werd overgeplaatst, het divisiehoofdkwartier op de hoogte houden van de ontwikkelingen. Grabmann kon niet alleen met de hem nog ter beschikking staande middelen alarm slaan, maar kon ook al direct mededelingen doen over de plaats en de omvang van de luchtlanding. Via Diogenes bereikte ook Wilhelm Bittrich, de commandant van het II. SS-Panzerkorps in Doetinchem, het nieuws van de luchtlanding. Door de gedetailleerde informatie die hij kreeg, kon hij - zonder tijd te verliezen aan verkenningspatrouilles - direct tegenmaatregelen gaan treffen. Daarmee was de rol, die Diogenes in de Slag speelde, afgelopen. In de loop van de middag kreeg Grabmann opdracht zijn in de gevarenzone liggende hoofdkwartier te verplaatsen naar Duisburg. Omstreeks 5 uur verdween de divisiestaf richting Duitsland. Alleen een Sprengkommando bleef achter om het interieur van de grote zaal met twee vliegtuigbommen te vernietigen. Een roemloos einde voor het hypermoderne commandocentrum in Schaarsbergen. Al na enkele dagen - toen duidelijk werd, dat de Britten de bunker geheel links hadden laten liggen en bij Arnhem en Oosterbeek het onderspit zouden delven - zullen de Duitsers grote spijt hebben gehad van hun doortastend optreden. De Britse luchtlandingstroepen hadden met hun actie dan toch nog een fraai succes geboekt, al hadden ze er geen schot voor gelost en bleven ze er volstrekt onkundig van!
Divisionsdorf en Diogenes verlaten door de Duitsers (19.09.1944). Het proefcommandocentrum (in het bos aan de onderrand van de foto) en Diogenes (aan de bovenrand) zijn, evenals de talrijke onderkomens die op het terrein waren gebouwd, goed te zien. Het hoofdgebouw gaat nog steeds schuil onder het camouflagenet
Verwarde bossen kabels zijn na de verwoesting van het interieur van Diogenes de stille getuigen die erop wijzen, dat hier een belangwekkend communicatiecentrum was gevestigd
Na de oorlog
Al kort na de oorlog startte een spelletje poker met als inzet de betonnen nalatenschap van de Luftwaffe aan de Koningsweg in Schaarsbergen. De eerste deelnemer, die meteen een sterke troefkaart in handen had, was Stichting Het Nationale Park 'De Hoge Veluwe'. Deze stichting was immers in haar hoedanigheid van eigenaar van de grond tengevolge van zogeheten 'natrekking' tevens eigenaar van de bunker. Maar 'De Hoge Veluwe' wist geen raad met het gebouw en ging op voorhand akkoord met het in gebruik nemen door het Rijk van een gedeelte van de bunker als bergplaats voor Rijksarchief. Op 5 juni 1947 verzocht het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw een onderzoek in te stellen "naar de bruikbaarheid van de bunker te Schaarsbergen ten behoeve van berging van Rijksarchieven".
Tot eind jaren zestig is het vernielde interieur in de grote zaal onaangeroerd gebleven; hier de tribunes waar vanaf de Helferinnen op de achterzijde van de matglazen kaart de posities van de vijandelijke vliegtuigen projecteerden
Al op 9 september daaropvolgend liet de Rijksgebouwendienst weten, dat vooralsnog op de 3e verdieping van de bunker zo'n 7.500 strekkende meter archiefplank is onder te brengen en op de - slechts 1,5 m hoge 4e verdieping nog een 2.000 m. Op de 2e verdieping moet eerst puin worden geruimd en schade worden hersteld die hun oorsprong vonden in de explosie op 17 september 1944. Op de eerste verdieping was de ravage nog veel erger. De 2e en de 1e verdieping Om het gebouw in een bruikbare archiefopbergplaats te veranderen, moest er nog heel wat gebeuren. Ramen, deuren, sanitair, elektrische verlichtingleidingen - het was er inmiddels allemaal geroofd. Bovendien zouden in de aanbouw nog 3 bureaulokalen en toiletgelegenheid moeten worden ingericht. En dan werd er nog gestecheld over een conciërgewoning in de aanbouw. Vanwege de zeer zware betonnen constructie stuitte dit op ernstige technische bezwaren, maar vanwege de kosten van nieuwbouw werd er uiteindelijk toch voor gekozen om van een deel van de aanbouw conciërgewoning te maken.
Een andere partij die wel wat in de bunker zag, was de gemeente Arnhem. Zij koesterde in 1947 al plannen om van dit gebouw een oorlogsmuseum te maken.
Op 7 januari 1948 diende zich - met een spoedbrief - de derde gegadigde voor de voormalige bunker Diogenes aan bij de Minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting: de Minister van Oorlog. 'Oorlog' was van mening, dat Leger, Marine en Luchtmacht de eerste waren die rechten konden doen gelden op de verdedegingswerken die de Duitsers in ons land hadden achtergelaten. Alleen het probleem was dat 'Oorlog' nog niet precies wist wat er allemaal was en wat men daarvan kon gebruiken. Maar van de bunkers te 'Deelen' en te 'Driebergen' kon zij op voorhand al wel zeggen, dat die zéker niet onder de categorie 'niet nodig' vielen. De Minister van Oorlog onderbouwde zijn claim op de bunker als volgt: "De schuilplaats te Deelen behoort voorzeker niet tot de laatste categorie. Van dit soort werken zijn er hier te lande slechts 2 gebouwd t.w. te Deelen en te Driebergen (zie ook op deze website het artikel De bunker in Driebergen). Een dezer werken zal bepaaldelijk moeten worden bestemd voor een gebruik ten behoeve van de luchtverdediging en wel zo enigzins mogelijk die te Driebergen. Onderhandelingen met de particuliere eigenaar van de ondergrond ten aanzien van het beschikbaar verkrijgen daarvan door mijn Ministerie zijn reeds in een vergevorderd stadium. Nochtans is de goede uitslag van deze onderhandelingen nog niet verzekerd. Bij eventuele mislukking rest alleen de schuilplaats bij Deelen. Kan de schuilplaats bij Driebergen ter beschikking komen van de luchtstrijdkrachten, dan ware n.m.m. toch aan de schuilplaats bij Deelen een militaire bestemming te geven en wel ten behoeve van de bevelvoering van de Commandant van een in het oosten des lands opererende grote militaire eenheid. Voor dit doel is deze schuilplaats bij uitstek geschikt. Welliswaar zal alsdan aan deze schuilplaats in vredestijd nog geen behoefte bestaan, doch het gebruik zal bij dreigend oorlogsgevaar binnen enkele dagen moeten zijn verzekerd, zodat aan een gebruik in vredestijd door derden zeer beperkende bepalingen zullen moeten zijn verbonden en een bestemming voor de opberging van museum- of archiefstukken naar dezerzijdse mening ontoelaatbaar moeten worden geacht".
Het spel was begonnen.
Dat de gemeente Arnhem met zijn aardige plan tussen de twee ministeries vermorzeld zou worden, was voorspelbaar, maar jammer. Want de voormalige bunker Diogenes zou een ideale en unieke locatie zijn geweest voor een Arnhems oorlogsmuseum.
Op 16 augustus 1948 - ruim twee maanden na het verschrikkelijke ongeluk met een bom, dat behalve vijf mensen het leven kostte, ook een aanzienlijke schade aan de achterzijde van de bunker tot gevolg had (zie ook op deze website het artikel De bom die onverwacht explodeerde), legde 'Oorlog' een volgende kaart op tafel. Zij stelde - kort samengevat - dat:
- de bunker is gebouwd voor een militaire bestemming en dat het handhaven van die bestemming dus het meest doelmatige gebruik waarborgt;
- in tijden van oorlog(-sgevaar) de bunker gevorderd zou moeten worden, waardoor een ongestoord niet-militair medegebruik niet gewaarborgd is;
- de bunker inderdaad in oorlogstijd nodig is voor militair gebruik en daartoe al in vredestijd moet worden ingericht. Met het oog daarop is 'Oorlog' van plan de bunker met de ondergrond in beheer te nemen;
- in elk geval wel de 3e en 4e verdieping aan OK&W als archiefbergruimte in gebruik kunnen worden gegeven;
- dat 'Oorlog' het herstellen en opknappen van het inwendige van de bunker voor haar rekening zal nemen, maar dat het geschikt maken van de 3e en 4e verdieping OK&W zal moeten betalen. De gemeenschappelijke ruimten zullen voor gemeenschappelijke rekening moeten worden hersteld.
"Ik verzoek U, mij te willen doen kennen of op gebruik van beide verdiepingen ten behoeve van het Rijksarchief - gezien het vorenstaande - inderdaad prijs wordt gesteld en hoe U zich voorstelt deze aangelegenheid verder te regelen". Aldus eindigde 'Oorlog' haar brief aan het Ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting.
De eerste jaren na de oorlog tijdelijke bergplaats van explosieven
Het spel om de voormalige bunker Diogenes werd eerst begin 1951 definitief beslist ten gunste van 'Oorlog'. Op 26 januari 1951 kreeg dit ministerie het gebouw in materieel beheer en onderhoud, terwijl het acht dagen eerder een actie inzette om de grond te onteigenen. De Hulpverleningsdienst, ressorterend onder het Ministerie van Binnenlandse zaken, die het bunkercomplex nog steeds gebruikte voor opslag van explosieven, zou het weldra ontruimen.
Eind 1951 was de inrichting van de archiefruimte zover gevorderd, dat het Rijksarchief die in gebruik kon nemen. De woning voor de conciërge en zijn gezin - de heer A. de Ruiter - werd in de aanbouw gerealiseerd. Vanaf dit moment begon de Rijksarchiefdienst de bunker stukje bij beetje op 'Oorlog' - later 'Defensie' - te veroveren. De archiefstellingen begonnen aan een onstuitbare opmars in de talrijke kamers en gangen van de bunker. De aanspraak die 'Defensie' op het gebouw maakte, bleek alleen nog uit het openstellen van het bunkerdak als oefenlandingsplaats voor de Hiller OH-23C 'Raven' helikopters, die enkele jaren op het nabijgelegen vliegveld Deelen waren gestationeerd. In de grote zaal in het hart van de bunker, bij uitstek de plaats "ten behoeve van de bevelvoering van de Commandant van een in het oosten des lands opererende grote militaire eenheid" bleven het puin en het verwrongen staal tot eind jaren zestig onaangeroerd.
Een Hiller OH-23C 'Raven' op het dak van de bunker (noord-westhoek)
Pas toen werden de grote schoonmaak en verbouwing in gang gezet die het inwendige van de bunker, die niet langer op de begroting van 'Defensie' drukte, zijn huidige aanzien hebben gegeven.
Het opruimen van de rommel is klaar, er is een begin gemaakt met de verbouw van de grote zaal
Alleen met de romp van de motor van het grote dieselaggregaat wist men tot nu toe geen raad. Die staat nog steeds op zijn sokkel op de laagste verdieping van de bunker. Het is als zodanig een van de laatste tastbare attributen in de bunker uit de tijd dat die nog Diogenes heette.
Tientallen kilometers archiefplanken
Op wat eens de begane grond was van de grote zaal, staan nu allerlei grote voorwerpen en stellingen vol met kleine, behorend tot de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem
Met Sanatorium Koningsheide liep het niet goed af. In de dagen van de Slag om Arnhem werd het gebombardeerd. Het paviljoen brandde geheel uit, doch de barakken en het proefcommandocentrum bleven gespaard. Tegen het paviljoen was bovendien een Engelse bommenwerper die een geslaagde noodlanding had gemaakt, tot stilstand gekomen. Van herbouw van het paviljoen kon wegens gebrek aan middelen vooralsnog geen sprake zijn.
De trieste resten van het uitgebrande paviljoen van Sanatorium Koningsheide, gehuld in wat er nog over is van het camouflagegaas
Wel kocht de Stichting in 1947 van de gemeente Arnhem een van de barakken die op het terrein stonden en die als oorlogsbuit golden. De Stichting stelde de barak weer als woning ter beschikking van de gemeente. Die stelde hem ter beschikking van mevrouw G.A. Huisman die er aanvankelijk kinderen verzorgde. Enige tijd later begon deze ondernemende dame een camping op het terrein bij haar huis, zonder dat de Stichting daar haar goedkeuring voor had verleend. Er ontstond een langlopend conflict tussen mevrouw Huisman en de Stichting, dat uiteindelijk werd beslecht met de aankoop in 1968 door mevrouw Huisman van het terrein voor het bedrag van ƒ 350.000,=.
Camping International "SCHAERSBERGEN" van de wakkere mevrouw G.A. Huisman (foto omstreeks 1960)
Hiermee was er tevens definitief een punt gezet achter de geschiedenis van Sanatorium Koningsheide. De naoorlogse ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg hadden tot gevolg, dat er onvoldoende ruimte overbleef om een particuliere psychiatrische kliniek als Sanatorium Koningsheide, weer nieuw leven in te blazen. De Stichting ging daarom verder als zorgfonds dat "financiële steun verleent aan projecten op het gebied van de psychiatrie, die als nieuwe ontwikkelingen kunnen worden beschouwd of als aanzetten daartoe. Incidenteel wordt steun verleend voor een materiële voorziening in een inrichting voor psychiatrie". Daarmee hoopte het bestuur onder de gewijzigde omstandigheden toch passende activiteiten te kunnen vinden, die in de geest waren van hetgeen de stichters hadden gewild. De Stichting Koningsheide bestaat tot op de dag van vandaag.
Ook met Divisionsdorf is het na de oorlog bergafwaarts gegaan, maar daar bekommerde zich toen niemand over. Echter groeit de laatste jaren in toenemende mate het besef, dat het toch wel jammer is, dat er nooit iets is ondernomen om de gebouwen van dit kamp dat, samen met de bunker Diogenes, staat voor een heel bijzonder aspect van onze bezettingsgeschiedenis - de luchtoorlog - als ensemble te bewaren. Het aantal barakken dat is overgebleven, is thans op de vingers van één hand te tellen. Illustratief voor de teloorgang van geheel Divisionsdorf is de teloorgang van het legeringsgebouw, dat na de oorlog bekendheid kreeg als "Trekkerslust".
Kaartje van de directe omgeving van het voormalige Sanatorium Koningsheide (november 1944)
Links een kamer in de barak in de kersttijd van 1943, rechts op de achtergrond de barak die na de oorlog de naam "Trekkerslust" kreeg (15 januari 1944)
Links "Trekkerslust" in zijn nadagen als onderkomen van het Vormingscentrum en Vakantiehuis "De Hemelberg". Rechts het gebouw in vervallen staat en kort voor de sloop (foto: april 1987)
De bunkers van de overige Jagddivisionen
Medio augustus 1944 waren naast Diogenes de volgende bunkers voor de Jagddivisionen van de Luftwaffe in gebruik:
* De bunker te Döberitz - naam: onbekend
De bunker te Döberitz (Foto: © 2001 Thomas Kemnitz, Virtual Museum of Dead Places)
1. Jagddivision, in wier sector Berlijn lag, was ondergebracht in een bunker in Döberitz, een voorstad van Berlijn. De bunker, die van aanzienlijk eenvoudiger bouw was dan Diogenes maar wiens interieur – met name de grote zaal – veel overeenkomst vertoonde met die van de ‘Diogenes-klasse’, was iets ten westen van het Olympisch dorp uit 1936 gesitueerd. Niet bekend is welke codenaam de Döberitz-bunker kreeg. De bunker staat er nog steeds, het interieur is vrijwel geheel gesloopt. Enkele voorwerpen, zoals de romp van de grote dieselmotor van het aggregaat en restanten van de luchtzuiveringsinstallatie houden de herinnering aan het verleden nog levend.
Links: de romp van de dieselmotor met rechts het restant van het anker van de dynamo. Het gewikkelde koperdraad is verdwenen. Rechts: een gedeelte van het framewerk waarin de grote glazen kaart was opgehangen (Foto's: © 2001 Thomas Kemnitz, Virtual Museum of Dead Places)
* De bunker te Stade - naam: Sokrates
Foto: via Michaël Svejgaard - Denemarken
De bunker voor de staf van 2. Jagddivision was volgens hetzelfde ontwerp gebouwd als Diogenes. Het bouwwerk lag gedeeltelijk beneden het maaiveld. Na de oorlog is Sokrates afgebroken, waarschijnlijk echter niet volledig. Het vermoeden bestaat, dat het overgebleven onderste gedeelte met aarde is afgedekt
* De bunker te Grove - naam: Gyges
Ook in de buurt van het Deense vliegveld Grove verrees een bunker naar het model van Diogenes. Hij was bedoeld om het ondercommando van 2. Jagddivision, de zogeheten Stab Jagdabschittführer Dänemark in onder te brengen. Klein verschil met Diogenes is, dat Gyges de massieve ‘puist’ aan de voorzijde mist, die diende ter bescherming van de hoofdingang. Na de oorlog werd Gyges in gebruik genomen door de Deense luchtmacht. Het gebouw heeft tot op de dag van vandaag zijn militaire bestemming behouden.
* De bunker te München/Schleissheim - naam: Minotaurus
In Schleissheim bij München zetelde 7. Jagddivision in de bunker Minotaurus. Toen vast stond, dat de Olympische Spelen in 1972 München zouden worden gehouden, viel Minotaurus ten prooi aan de slopershamer. Hij stond namelijk op het beoogde Olympisch terrein. Minotaurus was - aan de hand van de beschikbare foto's te oordelen - van het 'Döberitz-type.
* De bunker te Metz - naam: onbekend
Bij de Franse plaats Metz was 4. Jagddivision gevestigd. Helaas is nog steeds onbekend waar het onderkomen stond (en waarschijnlijk nog staat). Ongetwijfeld had het ook een codenaam en was het een bunker, wellicht uit de Diogenes-serie.
Behalve 2. Jagddivision, kenden ook 3. Jagddivision en 7. Jagddivision zogeheten Jagdabschnittführer. Die van 3. JD heette Jagdabschnittführer Mittelrhein (gevestigd in Darmstadt) en die van 7. JD was Jagdabschnittführer Ungarn (Boedapest). Hoe deze staven waren ondergebracht, is niet bekend. Dat geldt ook voor de staven onder 1. Jagddivision en 7. Jagddivision, die zich specifiek met de dagjacht ‘in het oosten’ bezighielden. Onder 1. JD waren dat Jagdfliegerführer Ostpreussen (Insterburg) en Jagdfliegerführer Schlesien (Cosel), onder 7. JD was dat Jagdfliegerführer Ostmark (Wenen-Cobenzl).
* Het onderkomen te Jouy-en-Josas - naam: onbekend
De staf van 5. Jagddivision is vanaf haar oprichting in september 1943 slechts een klein jaar in de Franse plaats Jouy-en-Josas gevestigd geweest. De bunker waarin de commandopost van 5. JD was gevestigd was aanzienlijk eenvoudiger dan die van het type Diogenes. 5. Jagddivision kende staven van Jagdfliegerführer Bretagne in Brest, Jagdfliegerführer 5 in Bernay en Jagdfliegerführer Südfrankreich in Aix. Verder Jagdabschnittführer Bordeaux te Bordeaux-Mérignac.
Wat er resteert van de bunker van 5. JD te Jouy-en-Josas, Villacoubly bij Parijs (Foto's: Emmanuel Chnatebout, via Michaël Svejgaard)
4. en 5. Jagddivision ressorteerden onder II. Jagdkorps dat medio 1944 zijn Gefechtsstand had in de Belgische plaats Chantilly.
1., 2., 3. en 7. Jagddivision stonden onder bevel van. I. Jagdkorps, dat in april 1944 van Zeist/Driebergen verhuisde naar Brunswick-Querum.
Klik hier om terug te gaan naar de Home Page.